🧠 Human Nervous System Explained in Gujarati | Receptors, Neuron Functions + MCQs ✅

ગ્રાહી એકમ અને ચેતાકોષ

ગ્રાહી એકમ (Receptor Unit)

માણસોમાં નિયંત્રણ અને સંકલન ચેતા અને સ્નાયુપેશી દ્વારા થાય છે. પર્યાવરણમાંથી મળતી સૂચનાઓના સ્વીકાર માટે ચેતાકોષના ટોચના તંતુઓ ગ્રાહી એકમ તરીકે કાર્ય કરે છે.

ગ્રાહી એકમો સામાન્ય રીતે આપણા સંવેદન અંગોમાં હોય છે:

• આંખ : દ્રષ્ટિગ્રાહી એકમ – પ્રકાશની ઓળખ
• કાન : ધ્વનિગ્રાહી એકમ – અવાજની ઓળખ
• નાક : ઘાણગ્રાહી એકમ – ગંધની ઓળખ
• જીભ : રસગ્રાહી એકમ – સ્વાદની ઓળખ
• ત્વચા : સ્પર્શગ્રાહી એકમ – સ્પર્શની ઓળખ

ચેતાકોષ (Neuron) – રચના અને કાર્ય

ચેતાકોષ એ નસ તંત્રનું મૂળભૂત એકમ છે, જે વીજલીના આવેગ રૂપે સંદેશા વહન કરે છે. તે સંકેતોને પ્રાપ્ત કરે છે, પ્રસારિત કરે છે અને અંતે પ્રતિક્રિયા માટે શરીરના અન્ય અંગોને મોકલે છે.

ચેતાકોષના મુખ્ય ભાગો:

• ડેન્ડ્રાઈટ : બહારથી મળતી માહિતી ગ્રહણ કરે છે.
• ચેતાકોષકાય : માહિતીનું મૂલ્યાંકન અને નિયંત્રણ.
• ઍક્સોન : વિધુત આવેગને આગળ પહોંચાડે છે.
• ચેતા અંત : રસાયણિક સંકેતો દ્વારા આગળના ચેતાકોષ સાથે સંપર્ક કરે છે.
• ચેતોપાગમ : બે ચેતાકોષ વચ્ચેનું સંદેશાવ્યવહારનું સ્થળ.

ચેતાકોષના કાર્યની પ્રક્રિયા:

• ચેતાકોષના શિખાતંતુ પર્યાવરણમાંથી મળતી સૂચનાઓ ગ્રહણ કરે છે.
• ત્યાંથી એક વિધુત આવેગ ઉત્પન્ન થાય છે.
• આ આવેગ ચેતાકોષકાયમાંથી પસાર થઈ ચેતા અંત સુધી જાય છે.
• અહીંથી રસાયણો મુક્ત થાય છે જે ચેતોપાગમને પાર કરે છે.
• તે પછીના ચેતાકોષમાં આવેગ ફરીથી શરૂ થાય છે.

આ રીતે ચેતાકોષ સંકેતોને સ્નાયુપેશી કે ગ્રંથિ સુધી પહોંચાડે છે અને પ્રતિક્રિયા સૂચવે છે.

ચેતાપેશી – સંદેશાવ્યવહારનું નેટવર્ક

ચેતાકોષો મળીને ચેતાપેશી બનાવે છે, જે શરીરમાં ઊર્મિવેગના વહન માટે આયોજનબદ્ધ રીતે કાર્ય કરે છે. એ મગજથી લઈને શરીરના દરેક ભાગ સુધી સંકેત વહન કરે છે.

📘 ગ્રાહી એકમ અને ચેતાકોષ - MCQs

1. દ્રષ્ટિગ્રાહી એકમ કયા અંગમાં હોય છે?

નાક

કાન

આંખ

જીભ

✅ સાચો જવાબ: આંખ

2. ચેતાકોષના છેડા પર શું મુક્ત થાય છે?

જળ

રસાયણો

ઓક્સિજન

હોર્મોન્સ

✅ સાચો જવાબ: રસાયણો

3. બે ચેતાકોષ વચ્ચે રહેલું અવકાશ શું કહેવાય છે?

ઍક્સોન

સ્નાયુ

ચેતોપાગમ

ડેન્ડ્રાઈટ

✅ સાચો જવાબ: ચેતોપાગમ

4. શી રચના વિધુત આવેગને આગળ પહોંચાડે છે?

ડેન્ડ્રાઈટ

ચેતાકોષકાય

ઍક્સોન

ચેતોપાગમ

✅ સાચો જવાબ: ઍક્સોન

5. ઘાણગ્રાહી એકમ કયા અંગમાં હોય છે?

જીભ

નાક

કાન

ત્વચા

✅ સાચો જવાબ: નાક

6. કયા ગ્રાહી એકમ અવાજ ઓળખે છે?

દ્રષ્ટિગ્રાહી એકમ

ધ્વનિગ્રાહી એકમ

સ્પર્શગ્રાહી એકમ

રસગ્રાહી એકમ

✅ સાચો જવાબ: ધ્વનિગ્રાહી એકમ

7. ચેતાકોષ કઈ રીતથી માહિતી વહન કરે છે?

ઓક્સિજન દ્વારા

વીજ પ્રવાહ દ્વારા

વિધુત આવેગ દ્વારા

જળ પ્રવાહ દ્વારા

✅ સાચો જવાબ: વિધુત આવેગ દ્વારા

8. ચેતાકોષના કયા ભાગે રાસાયણિક દ્રવ્યો મુક્ત થાય છે?

ઍક્સોન

ચેતાકોષકાય

ડેન્ડ્રાઈટ

ચેતાન્ત

✅ સાચો જવાબ: ચેતાન્ત

9. શી રીતે ચેતાકોષ બીજાં કોષો સાથે સંપર્ક કરે છે?

હાર્ટ દ્વારા

ચેતોપાગમ દ્વારા

નસોથી

સ્નાયુ દ્વારા

✅ સાચો જવાબ: ચેતોપાગમ દ્વારા

10. શી રચના ચેતાકોષનો આરંભિક ભાગ હોય છે?

ઍક્સોન

ચેતાન્ત

ડેન્ડ્રાઈટ

સ્નાયુપટ્ટી

✅ સાચો જવાબ: ડેન્ડ્રાઈટ

11. નીચેના કયાં અંગમાં સ્પર્શગ્રાહી એકમ હોય છે?

જીભ

ત્વચા

આંખ

નાક

✅ સાચો જવાબ: ત્વચા

12. ચેતાકોષ શાનો બનેલો હોય છે?

માછલી કોષોથી

સ્નાયુકોષોથી

ચેતાપેશીથી

રક્તકોષોથી

✅ સાચો જવાબ: ચેતાપેશીથી

13. વિધુત આવેગ શરીરમાં ક્યાંથી શરૂ થાય છે?

ચેતાન્તથી

ઍક્સોનથી

શિખાતંતુથી

ચેતોપાગમથી

✅ સાચો જવાબ: શિખાતંતુથી

14. કયો ગ્રાહી એકમ સ્વાદ ઓળખે છે?

ઘાણગ્રાહી એકમ

દ્રષ્ટિગ્રાહી એકમ

રસગ્રાહી એકમ

ધ્વનિગ્રાહી એકમ

✅ સાચો જવાબ: રસગ્રાહી એકમ

15. નીચેના કયા તત્વના કારણે ચેતાકોષ વિધુત આવેગ ઉત્પન્ન કરે છે?

રાસાયણિક ક્રિયા

ઊર્જા

પ્રકાશ

જળ પ્રવાહ

✅ સાચો જવાબ: રાસાયણિક ક્રિયા