પ્રવૃત્તિના આધારે રાસાયણિક પ્રક્રિયાઓ | ધોરણ 10 વિજ્ઞાન | Chemistry in Gujarati

પ્રવૃત્તિના આધારે રાસાયણિક પ્રક્રિયાઓના પ્રકાર

1. સંયોગીકરણ પ્રક્રિયા

જે રાસાયણિક પ્રક્રિયામાં બે કે તેથી વધુ પ્રક્રિયકો વચ્ચે પ્રક્રિયા થઈ એક જ નીપજનું નિર્માણ થતું હોય, તો તેને સંયોગીકરણ પ્રક્રિયા કહે છે.

(i) કોલસાનું સળગવું: C(s) + O₂(g) → CO₂(g) (ii) પાણીનું નિર્માણ: 2H₂(g) + O₂(g) → 2H₂O(g) (iii) કેલ્શિયમ હાઈડ્રોક્સાઈડનું નિર્માણ: CaO(s) + H₂O(l) → Ca(OH)₂(aq) + ઉષ્મા

2. વિઘટન પ્રક્રિયા

એક જ પ્રક્રિયકમાંથી બે અથવા વધુ નીપજો મળતી હોય, તો તેને વિઘટન પ્રક્રિયા કહે છે.

વિઘટનના ત્રણ પ્રકાર:

• ઉષ્મીય વિઘટન: ઉષ્માથી વિઘટન થાય છે.
  2FeSO₄(s) → Fe₂O₃(s) + SO₂(g) + SO₃(g)
• વિદ્યુતીય વિઘટન: વિદ્યુતપ્રવાહથી વિઘટન થાય છે.
  2H₂O(l) → 2H₂(g) + O₂(g)
• પ્રકાશીય વિઘટન: પ્રકાશથી વિઘટન થાય છે.
  2AgCl(s) → 2Ag(g) + Cl₂(g)

3. વિસ્થાપન પ્રક્રિયા

વધુ સક્રિય ધાતુ ઓછી સક્રિય ધાતુને તેના ક્ષારમાંથી દૂર કરે ત્યારે તેને વિસ્થાપન પ્રક્રિયા કહે છે.

વિસ્થાપનના બે પ્રકાર:

• એક વિસ્થાપન:
  Fe(s) + CuSO₄(aq) → FeSO₄(aq) + Cu(s)
• દ્વિવિસ્થાપન (અવક્ષેપન):
  BaCl₂(aq) + Na₂SO₄(aq) → BaSO₄(aq) + 2NaCl(aq)

4. ઉષ્માક્ષેપક પ્રક્રિયા

જે રાસાયણિક પ્રક્રિયામાં નીપજોના નિર્માણ સાથે ઉષ્મા બહાર આવે છે, તેને ઉષ્માક્ષેપક પ્રક્રિયા કહે છે.

(i) CaO + H₂O → Ca(OH)₂ + ઉષ્મા (ii) CH₄ + 2O₂ → CO₂ + 2H₂O + ઉષ્મા (iii) શ્વસન પ્રક્રિયા ઉષ્માક્ષેપક છે. (iv) વનસ્પતિ દ્રવ્યનું વિઘટન થઈ ખાતર બનવું.

5. ઉષ્માશોષક પ્રક્રિયા

જે રાસાયણિક પ્રક્રિયામાં ઉષ્માનું શોષણ થાય છે, તેને ઉષ્માશોષક પ્રક્રિયા કહે છે.

(i) Ba(OH)₂ + 2NH₄Cl → BaCl₂ + 2NH₃ + 2H₂O - ઉષ્મા (ii) CaCO₃ + ઉષ્મા → CaO + CO₂ (iii) ZnCO₃ + ઉષ્મા → ZnO + CO₂ (iv) N₂ + O₂ + ઉષ્મા → 2NO

1. નીચેની કઈ પ્રક્રિયા સંયોગીકરણ પ્રકારની છે?

A. 2AgCl → 2Ag + Cl₂

B. Fe + CuSO₄ → FeSO₄ + Cu

C. C + O₂ → CO₂

D. BaCl₂ + Na₂SO₄ → BaSO₄ + NaCl

સાચો જવાબ: C. C + O₂ → CO₂

2. ઉષ્માક્ષેપક પ્રક્રિયામાં શું થાય છે?

A. પ્રકાશ ઉત્પન્ન થાય છે

B. ઉષ્માનું શોષણ થાય છે

C. ઉષ્મા મુક્ત થાય છે

D. વિદ્યુતપ્રવાહ વાપરાય છે

સાચો જવાબ: C. ઉષ્મા મુક્ત થાય છે

3. 2H₂O → 2H₂ + O₂ રાસાયણિક પ્રક્રિયા કઈ છે?

A. વિદ્યુતીય વિઘટન

B. પ્રકાશીય વિઘટન

C. સંયોગીકરણ

D. ઉષ્માક્ષેપક

સાચો જવાબ: A. વિદ્યુતીય વિઘટન

4. BaCl₂ + Na₂SO₄ → BaSO₄ + NaCl કઈ પ્રકારની પ્રક્રિયા છે?

A. એક વિસ્થાપન

B. સંયોગીકરણ

C. દહન

D. દ્વિવિસ્થાપન

સાચો જવાબ: D. દ્વિવિસ્થાપન

5. CaCO₃ → CaO + CO₂ આ પ્રક્રિયા કઈ છે?

A. ઉષ્માક્ષેપક

B. ઉષ્માશોષક

C. વિસ્થાપન

D. પ્રકાશીય વિઘટન

સાચો જવાબ: B. ઉષ્માશોષક

6. નીચેની કઈ પ્રક્રિયા પ્રકાશીય વિઘટન છે?

A. ZnCO₃ → ZnO + CO₂

B. 2AgCl → 2Ag + Cl₂

C. CH₄ + O₂ → CO₂ + H₂O

D. Fe + CuSO₄ → FeSO₄ + Cu

સાચો જવાબ: B. 2AgCl → 2Ag + Cl₂

7. Fe + CuSO₄ → FeSO₄ + Cu એ કઈ પ્રકારની પ્રક્રિયા છે?

A. દહન

B. વિદ્યુતીય વિઘટન

C. એક વિસ્થાપન

D. ઉષ્માશોષક

સાચો જવાબ: C. એક વિસ્થાપન

8. N₂ + O₂ + ઉષ્મા → 2NO કઈ પ્રકારની પ્રક્રિયા છે?

A. ઉષ્માક્ષેપક

B. ઉષ્માશોષક

C. સંયોગીકરણ

D. વિદ્યુત વિઘટન

સાચો જવાબ: B. ઉષ્માશોષક

9. CH₄ + 2O₂ → CO₂ + 2H₂O + ઉષ્મા એ કઈ પ્રક્રિયા છે?

A. વિઘટન

B. પ્રકાશીય વિઘટન

C. સંયોગીકરણ

D. ઉષ્માક્ષેપક

સાચો જવાબ: D. ઉષ્માક્ષેપક

10. CaO + H₂O → Ca(OH)₂ + ઉષ્મા કઈ પ્રકારની ક્રિયા દર્શાવે છે?

A. ઉષ્માશોષક

B. ઉષ્માક્ષેપક

C. વિદ્યુત વિઘટન

D. પ્રકાશીય વિઘટન

સાચો જવાબ: B. ઉષ્માક્ષેપક