આયર્ન અને કોપર સલ્ફેટ વિસ્થાપન પ્રયોગ તથા બેરિયમ ક્લોરાઈડ સાથે દ્વિવિસ્થાપન પ્રતિક્રિયા – વર્ગ 10 માટે પ્રયોગશીલ વિજ્ઞાન

રાસાયણિક પ્રયોગો

પ્રયોગ 1: લોખંડ (Fe) અને કોપર સલ્ફેટ (CuSO₄) વચ્ચે વિસ્થાપન પ્રક્રિયા

પ્રયોગ પદ્ધતિ:

• લોખંડની ત્રણ ખીલી લો અને તેને કાચપેપર વડે ઘસીને સાફ કરો.
• બે કસનળી લો અને તેને A અને B નામ આપો.
• દરેક કસનળીમાં આશરે 10 ml કોપર સલ્ફેટનું દ્રાવણ ભરો.
• લોખંડની બે ખીલીઓને દોરી વડે બાંધી કસનળી B માં 20 મિનિટ માટે ડુબાડો.
• એક ખીલીને સરખામણી માટે અલગ રાખો.
• 20 મિનિટ પછી બંને ખીલી બહાર કાઢી તમામ ખીલીઓ અને દ્રાવણના રંગની સરખામણી કરો.

Fe(s) + CuSO₄(aq) → FeSO₄(aq) + Cu(s)

અવલોકન:

કોપર સલ્ફેટના દ્રાવણનો ભૂરો રંગ ઓછી તીવ્રતા સાથે આછો લીલો બને છે.

લોખંડની ખીલી પર કોપરનું કથ્થાઈ અવરણ જોવા મળે છે.

નિર્ણય:

લોખંડ (Fe) એ કોપર (Cu) કરતા વધુ સક્રિય હોવાથી તે કોપરને દ્રાવણમાંથી વિસ્થાપિત કરે છે.

અત્યારના અભ્યાસ પરથી સ્પષ્ટ થાય છે કે Fe > Cu ક્રિયાશીલતામાં.

પ્રયોગ 2: સોડિયમ સલ્ફેટ (Na₂SO₄) અને બેરિયમ ક્લોરાઈડ (BaCl₂) વચ્ચે દ્વિવિસ્થાપન પ્રક્રિયા

પ્રયોગ પદ્ધતિ:

• એક કસનળીમાં આશરે 3 ml Na₂SO₄ (સોડિયમ સલ્ફેટ) નું દ્રાવણ લો.
• બીજી કસનળીમાં 3 ml BaCl₂ (બેરિયમ ક્લોરાઈડ) નું દ્રાવણ લો.
• બંને દ્રાવણને મિશ્ર કરો અને અવલોકન કરો.

BaCl₂(aq) + Na₂SO₄(aq) → BaSO₄(s) + 2NaCl(aq)

અવલોકન:

સફેદ અવક્ષેપ (BaSO₄) તાત્કાલિક ઉત્પન્ન થાય છે, જે પાણીમાં અદ્રાવ્ય છે.

નિર્ણય:

બે દ્રાવણ વચ્ચે થયેલી ક્રિયા દ્વિવિસ્થાપન છે કારણકે દ્રાવણમાંથી નવો અવક્ષેપ બહાર આવે છે.

આ અવક્ષેપન પ્રક્રિયામાં BaSO₄ અદ્રાવ્ય પદાર્થ તરીકે દેખાય છે.

પ્રશ્ન 1: લોખંડની ખીલી કોપર સલ્ફેટના દ્રાવણમાં ડૂબાડવાથી શું થાય છે?

A. લોખંડ પીગળી જાય છે

B. દ્રાવણનો રંગ ગુલાબી થઈ જાય છે

C. કોપર સંકળાઈને લોખંડ પર ચોંટે છે

D. કોઈ પરિવર્તન થતું નથી

સાચો જવાબ: C. કોપર સંકળાઈને લોખંડ પર ચોંટે છે

પ્રશ્ન 2: વિસ્થાપન પ્રક્રિયામાં કઈ પ્રકારની ધાતુ બીજીને બહાર કાઢે છે?

A. ઓછી સક્રિય ધાતુ

B. વધુ સક્રિય ધાતુ

C. ઊર્જાવાળું તત્વ

D. અહલાધક તત્વ

સાચો જવાબ: B. વધુ સક્રિય ધાતુ

પ્રશ્ન 3: લોખંડ કોપર સલ્ફેટ સાથે ક્રિયા કરી કયો દ્રાવણ બનાવે છે?

A. કોપર ક્લોરાઈડ

B. આયર્ન ઓકસાઈડ

C. ફેરસ સલ્ફેટ

D. કોપર નાઈટ્રેટ

સાચો જવાબ: C. ફેરસ સલ્ફેટ

પ્રશ્ન 4: કોપર સલ્ફેટ દ્રાવણનો મૂળભૂત રંગ કયો છે?

A. આછો લીલો

B. ગુલાબી

C. આછો નારંગી

D. ભૂરો

સાચો જવાબ: D. ભૂરો

પ્રશ્ન 5: બેરિયમ ક્લોરાઈડ અને સોડિયમ સલ્ફેટના સંમિશ્રણથી કયો અવક્ષેપ બને છે?

A. સોડિયમ ક્લોરાઈડ

B. બેરિયમ સલ્ફેટ

C. બેરિયમ નાઈટ્રેટ

D. કોપર સલ્ફેટ

સાચો જવાબ: B. બેરિયમ સલ્ફેટ

પ્રશ્ન 6: બેરિયમ સલ્ફેટ કઈ પ્રકારનો પદાર્થ છે?

A. દ્રાવ્ય

B. અદ્રાવ્ય

C. દહ્ય પદાર્થ

D. દ્રાવક

સાચો જવાબ: B. અદ્રાવ્ય

પ્રશ્ન 7: કયા પ્રકારની પ્રક્રિયા દ્વારા અવક્ષેપ બનતો હોય છે?

A. વિસ્થાપન પ્રક્રિયા

B. વિલયન પ્રક્રિયા

C. અવક્ષેપન પ્રક્રિયા

D. ઓક્સીક્રિયા

સાચો જવાબ: C. અવક્ષેપન પ્રક્રિયા

પ્રશ્ન 8: કોપર સલ્ફેટના દ્રાવણનો રંગ લોખંડ સાથે ક્રિયાથી કયો બને છે?

A. લાલ

B. આછો લીલો

C. પીળો

D. કાળો

સાચો જવાબ: B. આછો લીલો

પ્રશ્ન 9: બેરિયમ ક્લોરાઈડનું રાસાયણિક સૂત્ર શું છે?

A. BaCl

B. BaCl₃

C. BaCl₂

D. BCl₂

સાચો જવાબ: C. BaCl₂

પ્રશ્ન 10: નીચેના પૈકી કયો વિસ્થાપન પ્રક્રિયાનો ઉદાહરણ છે?

A. BaCl₂ + Na₂SO₄ → BaSO₄ + NaCl

B. Fe + CuSO₄ → FeSO₄ + Cu

C. HCl + NaOH → NaCl + H₂O

D. Na + Cl₂ → NaCl

સાચો જવાબ: B. Fe + CuSO₄ → FeSO₄ + Cu