ધોરણ 10 વિજ્ઞાન – રોજિંદા જીવનમાં થતી રાસાયણિક પ્રક્રિયાઓ સાથે ઉદાહરણો અને MCQ પ્રશ્નો (ગુજરાતી)

રાસાયણિક પ્રક્રિયાઓ અને તેના દૈનિક ઉદાહરણો

દરરોજના જીવનમાં જોવા મળતી રાસાયણિક પ્રક્રિયાઓ:

• દૂધમાંથી દહીં બનવું: બેક્ટેરિયા લેક્ટોઝને લેક્ટિક એસિડમાં ફેરવે છે – આ એક રાસાયણિક પ્રક્રિયા છે.
• લોખંડ પર કાટ લાગવો: ઓક્સિજન અને ભેજ સાથે લોખંડની પ્રક્રિયા થઈ રસ્ટ (Fe₂O₃·xH₂O) બને છે.
• ફળોનું આથવણ: ખમીર (yeast) દ્વારા ખાંડને અલ્કોહોલમાં રૂપાંતરવું.
• ખોરાકનું રંધાવું: તાપમાનથી પોષક તત્વો રાસાયણિક રીતે બદલાઈ જાય છે.
• પાચન પ્રક્રિયા: ખોરાકના તત્ત્વો એનઝાઇમ્સ દ્વારા તૂટે છે – જેમ કે એમાઈલેસ, પેપસિન વગેરે.
• શ્વસન પ્રક્રિયા: ગ્લૂકોઝનું ઓક્સિજન સાથે વિઘટન થઈ કાર્બન ડાઈઓક્સાઈડ, પાણી અને ઊર્જા મળે છે.

રાસાયણિક પ્રક્રિયા શું છે?

જ્યારે કોઈ પદાર્થમાં નવો પદાર્થ બને અને તેના મૂળગુણોમાં ફેરફાર થાય, ત્યારે તેને રાસાયણિક પ્રક્રિયા કહે છે. આ પ્રક્રિયામાં:

• નવા પદાર્થો ઊભા થાય છે
• ઊર્જાની અવશ્યકતા કે ઉત્પત્તિ થઈ શકે છે
• ભૌતિક ગુણધર્મો બદલાઈ જાય છે

પ્રવૃત્તિ: મેગ્નેશિયમની પટ્ટી સળગાવવી

સામગ્રી:

• મેગ્નેશિયમની પટ્ટી (3-4 સેમી)
• કાચપેપર
• ચીપિયા
• બર્નર
• વોચગ્લાસ

પદ્ધતિ:

1. મેગ્નેશિયમની પટ્ટીને કાચપેપર વડે ઘસીને સફાઈ કરો.
2. ચીપિયા વડે પકડીને બર્નરમાં સળગાવો.
3. સળગ્યા પછી ઉત્પન્ન થતી રાખને વોચગ્લાસમાં એકત્ર કરો.

અવલોકન:

પટ્ટી ઝગારા મારતી સફેદ જ્યોતથી સળગે છે. પુનઃ પદાર્થ સફેદ પાઉડરમાં ફેરવાઈ જાય છે – જે મેગ્નેશિયમ ઓક્સાઈડ (MgO) છે.

2Mg + O₂ → 2MgO

વિજ્ઞાનમૂળક નિષ્કર્ષ:

અહીં રાસાયણિક પ્રક્રિયા થાય છે જેમાં મેગ્નેશિયમ અને ઓક્સિજન એકબીજાની સાથે ક્રિયા કરે છે અને નવો પદાર્થ – MgO ઊભો થાય છે. પદાર્થના ગુણધર્મો સંપૂર્ણપણે બદલાઈ જાય છે.

શૈક્ષણિક નોંધ:
મેગ્નેશિયમ ધાતુ ખૂબ જ ક્રિયાશીલ હોવાથી હવામાં રહી જતાMgOના પાતળા પડથી ઢંકાઈ જાય છે. આ પડ પ્રતિસાદને અટકાવે છે, તેથી કાચપેપર વડે સાફ કરવું આવશ્યક છે.

રાસાયણિક પ્રક્રિયાઓ - MCQ

1. નીચેના પૈકી કયો ઉદાહરણ રાસાયણિક પ્રક્રિયા છે?

પાણી ઉકળવું બરફ પીગળવું દૂધમાંથી દહીં બનવું પતંગિયું ઉડાડવું

સાચો જવાબ: દૂધમાંથી દહીં બનવું

2. મેગ્નેશિયમ ઓક્સાઈડ નું રસાયણિક સુત્ર શું છે?

Mg₂O MgO MgCO₃ Mg(OH)₂

સાચો જવાબ: MgO

3. મેગ્નેશિયમની પટ્ટીને સળગાવતાં કેવી જ્યોત થાય છે?

લીલી પીળી લાલ ઝગારા મારતી સફેદ

સાચો જવાબ: ઝગારા મારતી સફેદ

4. શ્વસન પ્રક્રિયામાં કયો પદાર્થ ઊર્જા આપે છે?

કાર્બન ડાયોકસાઈડ પાણી ગ્લૂકોઝ ઓક્સિજન

સાચો જવાબ: ગ્લૂકોઝ

5. મેગ્નેશિયમ પટ્ટી પહેલાં કેમ સાફ કરવામાં આવે છે?

ધૂળ દૂર કરવા માટે ચમકાવવા માટે MgOનું પડ દૂર કરવા માટે બર્નર ન ગંદુ થાય એ માટે

સાચો જવાબ: MgOનું પડ દૂર કરવા માટે

6. લોખંડને ભેજવાળું રાખતાં કઈ રાસાયણિક પ્રક્રિયા થાય છે?

વિલયન પ્રક્રિયા તાપીય વિઘટન જંગ લાગવી (કાટ લાગવો) ઘર્ષણ

સાચો જવાબ: જંગ લાગવી (કાટ લાગવો)

7. નીચેના પૈકી કઈ પ્રક્રિયામાં ખમીર (yeast) ભાગ ભજવે છે?

દૂધ ઉકાળવું દ્રાક્ષનું આથવણ પાણી બરફમાં ફેરવવું લોખંડને ગરમ કરવું

સાચો જવાબ: દ્રાક્ષનું આથવણ

8. પાચનની પ્રક્રિયામાં કયો પદાર્થ મુખ્યત્વે વિઘટે છે?

ઓક્સિજન ગ્લૂકોઝ કાર્બોહાઇડ્રેટ્સ પાણી

સાચો જવાબ: કાર્બોહાઇડ્રેટ્સ

9. દ્રાક્ષનું આથવણ થવું કઈ પ્રકારની પ્રક્રિયા છે?

ભૌતિક રાસાયણિક વિદ્યુત તાપીય

સાચો જવાબ: રાસાયણિક

10. શ્વસન પ્રક્રિયા દરમ્યાન ઉત્પન્ન થતી ઊર્જાનું નામ શું છે?

RNA ATP DNA ADP

સાચો જવાબ: ATP