Coordination in Plants (વનસ્પતિઓમાં સંકલન) – ધોરણ 10 વિજ્ઞાન માટે સંપૂર્ણ માર્ગદર્શન અને MCQ પ્રશ્નો

વનસ્પતિઓમાં સંકલન (Coordination in Plants)

વનસ્પતિઓની ગતિઓ

• વૃદ્ધિ આધારિત ગતિ: જ્યારે બીજ અંકુરે છે, ત્યારે મૂળ નીચે જાય છે અને પ્રકાંડ ઉપર જાય છે. આ દિશાસૂચક ગતિ વૃદ્ધિના કારણે થાય છે.
• વૃદ્ધિથી મુક્ત ગતિ: લજામણીનાં પાંદડાઓને સ્પર્શ કરતાં પાંદડા ઝડપથી બિડાઈ જાય છે. આમાં વૃદ્ધિનો ભાગ નથી.

યાદ રાખો:
વનસ્પતિઓમાં સંવેદન માટે પેશી કે સ્નાયુકોષો નહીં હોય છતાં તે પાણીના પ્રમાણમાં ફેરફાર કરીને પોતાનો આકાર બદલી શકે છે.
વટાણા જેવા છોડ આધારસૂત્ર દ્વારા ઉપર ચડી શકે છે, જે સ્પર્શ માટે સંવેદનશીલ હોય છે.

વનસ્પતિમાં આવર્તન

વનસ્પતિના અંગોમાં બાહ્ય ઉત્તેજનાની દિશા તરફ થતાં હલનચલનને આવર્તન કહે છે:

• પ્રકાશાવર્તન: પ્રકાશ તરફ પ્રેરિત હલનચલન.
  ઉદાહરણ: પ્રકાંડ - ધન પ્રકાશાવર્તન, મૂલ - ઋણ પ્રકાશાવર્તન
• ભૂ આવર્તન: ગુરુત્વાકર્ષણ તરફ થતાં હલનચલન.
  ઉદાહરણ: પ્રકાંડ - ઋણ, મૂલ - ધન
• જલાવર્તન: પાણીની દિશામાં હલન.
  ઉદાહરણ: મૂલ - ધન જલાવર્તન, પ્રકાંડ - ઋણ જલાવર્તન
• સાયણાવર્તન: રસાયણની ઉત્તેજનાને લીધે થતું વનસ્પતિનું હલનચલન.
  ઉદાહરણ: ફલન દરમિયાન પરાગનલિકા અંડક તરફ વધે છે
• સ્પર્શાવર્તન: સ્પર્શની દિશામાં થતું હલન.
  ઉદાહરણ: લજામણીનાં પાંદડા સ્પર્શથી બિડાઈ જાય છે

પ્રવૃત્તિ: પ્રકાશાવર્તન કેવી રીતે થાય છે?

રીતિ:

• પાણીથી ભરેલા શંકુ આકારના ફ્લાસ્કમાં તારની જાળી મુકો
• વાલનો નાનો તાજો છોડ જાળીને પર રાખો જેથી મૂળ પાણીમાં પલળે
• એક બાજુથી ખુલ્લું પૂંઠાનું બોક્સ લો અને બારી તરફ રાખો જ્યાંથી પ્રકાશ આવે

અવલોકન: 2-3 દિવસમાં પ્રકાંડ પ્રકાશ તરફ વળે છે અને મૂળ દૂર જાય છે.

નિર્ણય:

ઉદાહરણ પરથી આપણે સમજીએ છીએ કે વનસ્પતિના ભાગો પ્રકાશની દિશા પ્રમાણે અલગ રીતે પ્રતિસાદ આપે છે. પ્રકાંડ પ્રકાશ તરફ વધે છે, જેને ધન પ્રકાશાવર્તન કહે છે. જ્યારે મૂલ પ્રકાશથી વિરુદ્ધ દિશામાં આગળ વધે છે, જેને ઋણ પ્રકાશાવર્તન કહે છે.

આ દર્શાવે છે કે પ્રકાશ વનસ્પતિના વૃદ્ધિમાં દિશા નક્કી કરતો મુખ્ય પરિબળ છે. અહી, પ્રકાશ સંવેદનશીલ કોષોમાં ઓક્સિન નામના વૃદ્ધિ હોર્મોનના વિતરણમાં ફેરફાર થાય છે, જેના પરિણામે પ્રકાશથી દૂરના ભાગમાં વધુ વૃદ્ધિ થાય છે અને પૌધો પ્રકાશ તરફ વળે છે.

MCQ - વનસ્પતિમાં સંકલન

1. લજામણીના પાંદડા કઈ ઉત્તેજનાથી ઝડપથી બિડાઈ જાય છે?

પ્રકાશ પાણી સ્પર્શ હોર્મોન

સાચો જવાબ: સ્પર્શ

2. પ્રકાંડ પ્રકાશ તરફ વળે છે, આ કઈ પ્રકારની ગતિ છે?

ઋણ પ્રકાશાવર્તન ધન પ્રકાશાવર્તન ધન ભૂ આવર્તન ઋણ જલાવર્તન

સાચો જવાબ: ધન પ્રકાશાવર્તન

3. વટાણા છોડના આધારસૂત્રમાં કઈ પ્રતિક્રિયા જોવા મળે છે?

પ્રકાશાવર્તન જલાવર્તન સ્પર્શાવર્તન સાણાવર્તન

સાચો જવાબ: સ્પર્શાવર્તન

4. મૂળ સામાન્ય રીતે કઈ દિશામાં ઉગે છે?

પ્રકાશ તરફ જમીન ઉપર ગુરુત્વાકર્ષણ તરફ હવામાં

સાચો જવાબ: ગુરુત્વાકર્ષણ તરફ

6. વૃદ્ધિ આધારિત ગતિનો ઉદાહરણ કયો છે?

લજામણીનાં પાંદડાનું બિદાય જવું પાંદડાની રંગત બદલાવવી બીજ અંકુરણ સમયે મૂળની નીચે ગતિ પાંદડાનો નમી જવો

સાચો જવાબ: બીજ અંકુરણ સમયે મૂળની નીચે ગતિ

7. સાણાવર્તન શું દર્શાવે છે?

પ્રકાશ પ્રત્યેની ગતિ ગુરુત્વાકર્ષણ પ્રત્યેની ગતિ રસાયણિક刺નાથી થયેલ ગતિ પાણીની દિશામાં ગતિ

સાચો જવાબ: રસાયણિક刺નાથી થયેલ ગતિ

8. વનસ્પતિમાં કયો અંશ હોર્મોનના વિતરણને કારણે પ્રકાશ તરફ વળે છે?

પાંદડું મૂળ પ્રકાંડ ફૂલ

સાચો જવાબ: પ્રકાંડ

9. વનસ્પતિઓમાં સ્પર્શાવર્તન કયા કારણે થાય છે?

વૃદ્ધિ પાણી પેશી સંકોચન પાણીના પ્રમાણમાં ફેરફાર

સાચો જવાબ: પાણીના પ્રમાણમાં ફેરફાર

10. મૂળ પાણી તરફ ગતિ કરે છે, આ કયો પ્રકારનો આવર્તન છે?

પ્રકાશાવર્તન સ્પર્શાવર્તન જલાવર્તન ભૂ આવર્તન

સાચો જવાબ: જલાવર્તન