પ્રકાશનું પરાવર્તન અને ગોળીય અરીસાઓ વિશે સંપૂર્ણ માહિતી અને MCQ પ્રશ્નો

પ્રકાશનું પરાવર્તન (Reflection of Light)

જ્યારે પ્રકાશ કિરણ કોઈ સપાટ પરાવર્તક પૃષ્ઠ (જેમ કે અરીસો) પર પડે છે અને પાછું વળે છે, ત્યારે તેને પ્રકાશનું પરાવર્તન કહેવામાં આવે છે.

પરિભાષા: કોઈ વસ્તુ પર પ્રકાશ પડતાં, તેના સપાટી પરથી પ્રકાશ પાછો વળે તો તેને પ્રકાશનું પરાવર્તન કહેવાય છે.

પ્રકાશના પરાવર્તનના નિયમો

• આપાતકોણ (i) અને પરાવર્તનકોણ (r) હંમેશા સમાન હોય છે.
• આપાતકિરણ, પરાવર્તિત કિરણ અને આપાતબિંદુએ સપાટીને દોરેલી લંબ રેખા એ બધાં એક જ સમતલમાં હોય છે.
• આ નિયમો દરેક પ્રકારની સપાટીઓ પર લાગુ પડે છે, સમતલ કે ગોળીય.

ચિત્રમાં, આપાતકિરણ અને પરાવર્તિત કિરણના કૉણ દર્શાવવામાં આવ્યા છે. જેમાં આપાતકોણ અને પરાવર્તનકોણ સમાન હોવાનું સ્પષ્ટ થાય છે.

સમતલ અરીસો (Plane Mirrors)

સમતલ અરીસો સપાટ હોય છે અને તેનો ઉપયોગ પ્રતિબિંબ જોવા માટે થાય છે.

સમતલ અરીસાના પ્રતિબિંબના ગુણધર્મો:

• પ્રતિબિંબ હંમેશાં આભાસી હોય છે.
• પ્રતિબિંબનું માપ મૂળવસ્તુ જેટલું જ હોય છે.
• અરીસાથી વસ્તુ અને પ્રતિબિંબનું અંતર સરખું હોય છે.
• પ્રતિબિંબની બાજુઓ ઉલટાયેલી હોય છે.

ગોળીય અરીસાઓ (Spherical Mirrors)

જે અરીસાની પરાવર્તક સપાટી ગોળીય હોય છે, તેને ગોળીય અરીસો કહેવાય છે. એ બે પ્રકારના હોય છે:

• અંતર્ગોળ અરીસો (Concave Mirror): જેના અંદરના ભાગે પરાવર્તન થાય છે.
• બહિર્ગોળ અરીસો (Convex Mirror): જેના બહારના ભાગે પરાવર્તન થાય છે.

ગોળીય અરીસાના અગત્યના પદો:

• ધ્રુવ (P): અરીસાની કેન્દ્ર બિંદુ.
• વક્રતાકેન્દ્ર (C): ગોળાના કેન્દ્ર જેનાથી અરીસો બનાવેલો છે.
• મુખ્ય અક્ષ: P અને Cને જોડતી રેખા.
• મુખ્ય કેન્દ્ર (F): આપાત કિરણો પરાવર્તન પામી કેન્દ્રીત થાય તે બિંદુ.
• કેન્દ્રલંબાઈ (f): P અને F વચ્ચેનું અંતર.
• દર્પણમુખ (MN): અરીસાની વ્યાસ.

નોંધ: અંતર્ગોળ અરીસામાં મુખ્ય કેન્દ્ર અસલ છે, જ્યારે બહિર્ગોળ અરીસામાં તે ભાસ્ય હોય છે.

ઉપસંહાર

પ્રકાશનું પરાવર્તન એ પ્રકાશશાસ્ત્રમાં એક મૂળભૂત સંકલ્પના છે. વિવિધ પ્રકારના અરીસાઓ અને તેમનાં ગુણધર્મો સમજવાથી આપણે દૈનિક જીવનમાં ઉપયોગી સાધનો – જેમ કે વાહનના બેક મિરર, ટોર્ચ, શાવિંગ મિરર વગેરેને સારી રીતે સમજાઈ શકે છે. આ પાઠ વિદ્યાર્થીઓમાં વૈજ્ઞાનિક દૃષ્ટિકોણ વિકસાવવા માટે મહત્વપૂર્ણ છે.

પ્રકાશનું પરાવર્તન - Multiple Choice Questions

1. પરાવર્તનના કયા નિયમ અનુસાર આપાતકિરણ, લંબ રેખા અને પરાવર્તિત કિરણ એક જ સમતલમાં હોય છે?

A. પ્રથમ નિયમ

B. બીજું નિયમ

C. ત્રીજું નિયમ

D. કોઈ નહીં

સાચો જવાબ: B. બીજું નિયમ

2. સમતલ અરીસામાં બનતું પ્રતિબિંબ કેવું હોય છે?

A. અસલી અને ઉલટું

B. આભાસી અને ચત્તું

C. ઊંધું અને સઘન

D. આભાસી અને ઊંધું

સાચો જવાબ: B. આભાસી અને ચત્તું

3. અંતર્ગોળ અરીસાનું મુખ્ય કેન્દ્ર કઈ જગ્યાએ આવેલું હોય છે?

A. પાછળની બાજુ

B. અંદરની બાજુ

C. બહિર્ગોળ સપાટીએ

D. મુખ્ય અક્ષની બહાર

સાચો જવાબ: B. અંદરની બાજુ

4. અરીસાના ધ્રુવ (P) અને મુખ્ય કેન્દ્ર (F) વચ્ચેના અંતરને શું કહે છે?

A. દર્પણમુખ

B. અરીસા ત્રિજ્યા

C. કેન્દ્રલંબાઈ

D. મુખ્ય અક્ષ

સાચો જવાબ: C. કેન્દ્રલંબાઈ

5. બહિર્ગોળ અરીસામાં મુખ્ય કેન્દ્ર ક્યાં આવેલું હોય છે?

A. અસલી બિંદુ

B. અંદરનું બિંદુ

C. ભાસ્ય બિંદુ

D. અસ્પષ્ટ બિંદુ

સાચો જવાબ: C. ભાસ્ય બિંદુ

6. કઈ પ્રકારના અરીસા માટે પરાવર્તિત કિરણો મુખ્ય અક્ષ પર આવેલા ભાસ્ય બિંદુ પર મળે છે?

A. સમતલ અરીસો

B. અંતર્ગોળ અરીસો

C. બહિર્ગોળ અરીસો

D. કાચનું લેન્સ

સાચો જવાબ: C. બહિર્ગોળ અરીસો

7. ગોળીય અરીસાની પરાવર્તક સપાટીના વ્યાસને શું કહેવાય છે?

A. ધ્રુવ

B. મુખ્ય અક્ષ

C. દર્પણમુખ

D. કેન્દ્રલંબાઈ

સાચો જવાબ: C. દર્પણમુખ

8. અંતર્ગોળ અરીસા માટે આપાત કિરણો કયા બિંદુએ કેન્દ્રિત થાય છે?

A. ધ્રુવ

B. વક્રતાકેન્દ્ર

C. મુખ્ય કેન્દ્ર

D. દર્પણમુખ

સાચો જવાબ: C. મુખ્ય કેન્દ્ર

9. ગોળીય અરીસાની પરાવર્તક સપાટી જે ગોળાનો ભાગ છે તે ગોળાના કેન્દ્રને શું કહે છે?

A. ધ્રુવ

B. મુખ્ય અક્ષ

C. વક્રતાકેન્દ્ર

D. દર્પણમુખ

સાચો જવાબ: C. વક્રતાકેન્દ્ર

10. નીચેના પૈકી કયું પદ મુખ્ય અક્ષ સાથે સંબંધિત છે?

A. દર્પણમુખ

B. કેન્દ્રલંબાઈ

C. વક્રતાકેન્દ્ર

D. ધ્રુવ અને વક્રતાકેન્દ્ર વચ્ચેની રેખા

સાચો જવાબ: D. ધ્રુવ અને વક્રતાકેન્દ્ર વચ્ચેની રેખા