પ્રજનન અને આનુવંશિકતા : MCQ પ્રશ્નો - Std 10 Science Exam Preparation in Gujarati

પ્રજનન દરમિયાન ભિન્નતાઓનું સંચયન

દરેક જીવ સજીવ છે અને તેનો મુખ્ય લક્ષણ એ છે કે તે પોતાનું જ વર્ગ ઉત્પન્ન કરે છે. પ્રજનન એ એવી ક્રિયા છે જેના માધ્યમથી પિતૃ પેઢીથી નવી સંતતિ પેદા થાય છે. સંતતિમાં સામાન્ય રીતે પિતૃ જેવી જ લાક્ષણિકતાઓ હોય છે, છતાં તેમાં થોડીક ભિન્નતાઓ પણ જોવા મળે છે.

જ્યારે પ્રજનન થાય છે ત્યારે DNAનું સ્વયંજનન થાય છે. આ પ્રક્રિયા સંપૂર્ણ રીતે નિષ્ણાત હોવા છતાં તેમાં કેટલીક નાનકડા ખામીઓ પણ રહી શકે છે. આ ખામીઓના કારણે પિતૃ અને સંતતિ વચ્ચે થોડું ફરક જોવા મળે છે, જેને આપણે ભિન્નતા

અલિંગી અને લિંગી પ્રજનનમાં ભિન્નતાનો તફાવત

અલિંગી પ્રજનન: એક સજીવમાંથી તેની જ નકલરૂપ નવો સજીવ બને છે. જેમ કે બેક્ટેરિયા બંને ભાગમાં વિભાજીત થઈ નવા બેક્ટેરિયા બનાવે છે. આમાં ભિન્નતાઓ બહુ ઓછી હોય છે.
લિંગી પ્રજનન: બે પિતૃઓના જેનસમુહના સંયોજનથી સંતતિ ઉત્પન્ન થાય છે. પરિણામે વધુ ભિન્નતાઓ જોવા મળે છે.

આ ભિન્નતાઓને કારણે પર્યાવરણીય પરિવર્તન સામે જીવ વધુ સારી રીતે ટકી શકે છે. જેમ કે, જો પાણીનું તાપમાન વધે અને મોટા ભાગના બેક્ટેરિયા નાશ પામે તો થોડા તાપમાન પ્રતિરોધક બેક્ટેરિયા જીવિત રહી વિકાસ પામે છે.

તેથી લિંગી પ્રજનન longer run માં વધુ અનુકૂળ હોય છે કારણ કે તે જાતિના અસ્તિત્વ માટે વૈવિધ્યપૂર્ણ સંતતિ આપે છે. આ રીતે, ભિન્નતાઓ પ્રાકૃતિક પસંદગી દ્વારા વિકસતી રહે છે અને દૈવિક વિકાસ (Evolution) માટે આધાર બની રહે છે.

8.2 – આનુવંશિકતા (Heredity)

આનુવંશિકતા એ એક પેઢીથી બીજી પેઢી સુધી લક્ષણોના સાતત્યને કહે છે. દરેક જીવંત પ્રાણી પોતાના માતા-પિતા પાસેથી તેમનાં લક્ષણો ગ્રહણ કરે છે. દ્રષ્ટાંતરૂપે, ચકલીના ઈંડામાંથી માત્ર ચકલી જ ઉદ્ભવે છે. કૂતરીમાંથી ફક્ત ગલૂડિયાનો જ જન્મ થાય છે.

જોકે સંતતિમાં પિતૃ લક્ષણો હોય છે, છતાં તેઓ પૂરી રીતે સમાન નથી હોતા. આનુવંશિક લક્ષણો અનિવાર્ય હોવા છતાં સંતતિમાં કેટલાક નવા ફેરફારો પણ આવી શકે છે.

આનુવંશિક લક્ષણોના ઉદાહરણ

જો તમારું વર્ગ અવલોકન કરો તો કેટલાક વિદ્યાર્થીઓના કર્ણપલ્લવ જોડાયેલા હશે અને કેટલાકના મુક્ત હશે. હવે બંને પ્રકારના વિદ્યાર્થીઓની ટકાવારી શોધો.

જે લક્ષણની ટકાવારી વધુ હશે તેને વધુ પ્રભાવશાળી (Dominant) માનવામાં આવે છે અને જે ઓછું જોવા મળે તેને પ્રચ્છન્ન (Recessive) કહેવાય છે.

જનીનોના પ્રકાર

પ્રભાવી જનીન (Dominant Gene): જે લક્ષણ પ્રગટ થાય છે.
પ્રચ્છન્ન જનીન (Recessive Gene): જે લક્ષણ છુપાયેલું રહે છે પરંતુ ઉપસ્થિત હોય છે.

દરેક લક્ષણ માટે બે જનીન હોય છે – એક પિતાથી અને એક માતાથી. જ્યારે બંને ભિન્ન હોય છે ત્યારે પ્રભાવી જનીન જે લક્ષણ દર્શાવે છે તે લક્ષણ સંતતિમાં જોવા મળે છે.

મેન્ડલનું યોગદાન

ગ્રેગર મેન્ડલ એક ઓસ્ટ્રિયન વૈજ્ઞાનિક હતા જેમણે મટરના છોડ પર પ્રયોગો કરીને આનુવંશિકતાના નિયમો સ્થાપિત કર્યા. તેમણે બતાવ્યું કે લક્ષણો પેઢી દર પેઢી ભિન્ન પદ્ધતિથી પરિવહન પામે છે.

તેમના પ્રયોગો પરથી નીચેના મુખ્ય નિયમો બહાર આવ્યા:

એકરૂપતા નિયમ: જ્યારે પિતૃ પેઢીનાં બંને અવયવો એકજ પ્રકારના હોય ત્યારે સંતતિમાં એ લક્ષણ એકરૂપતાથી દર્શાય છે.
વિભાજન નિયમ: દરેક લક્ષણ માટે બે કારકો પેઢી દરમિયાન અલગ અલગ થતી વખતે વિભાજીત થાય છે.
સ્વતંત્ર વહન નિયમ: જુદા જુદા લક્ષણો એકબીજાથી સ્વતંત્ર રીતે સંતતિ સુધી પહોંચે છે.

આ નિયમો આધારે વૈજ્ઞાનિકોએ માનવ લક્ષણોની વારસાગત વ્યવસ્થા સમજવી સરળ બની છે. DNA એ આવંશિક પદાર્થ છે જે બધાં લક્ષણોને નિયંત્રિત કરે છે.

સારાંશ:

પ્રજનન અને તેના પરિણામે થતી ભિન્નતાઓ અને તેમની વારસાગત પરંપરા માનવ વિકાસ માટે અત્યંત મહત્વપૂર્ણ છે. લિંગી પ્રજનન સંતતિમાં વધુ ભિન્નતાઓ ઉત્પન્ન કરે છે, જે સમયાંતરે જાતિની ટકાવારી અને અનુકૂલનશક્તિ વધારવામાં મદદરૂપ થાય છે. આ રીતે આનુવંશિકતા અને દૈવિક વિકાસ વચ્ચે સીધો સંબંધ સ્થાપિત થાય છે.

પ્રશ્ન 1: લિંગી પ્રજનનમાં ભિન્નતાઓ ઉત્પન્ન થવાનું મુખ્ય કારણ શું છે?

સાચો જવાબ: C) બે પિતૃઓનું સહયોગ

પ્રશ્ન 2: DNA ની ન્યૂનતમ ખામીઓથી કેવી ભિન્નતા સર્જાય છે?

સાચો જવાબ: B) અલ્પભિન્નતાઓ

પ્રશ્ન 3: આલિંગી પ્રજનનના પરિણામે સર્જાતા સજીવોમાં ભિન્નતા કેટલી હોય છે?

સાચો જવાબ: A) ખૂબ જ ઓછી

પ્રશ્ન 4: વૈશ્વિક ઉષ્મીકરણથી બચી શકે એવા જીવાણુ કયા પ્રકારના લક્ષણ ધરાવે છે?

સાચો જવાબ: B) તાપમાન પ્રતિરોધીક્ષમતા

પ્રશ્ન 5: લિંગી પ્રજનનથી જાતિનું અસ્તિત્વ કેમ વધે છે?

સાચો જવાબ: B) ભિન્નતાઓથી જીવન માટે અનુકૂલન

પ્રશ્ન 6: બેક્ટેરિયાના વિભાજન દરમિયાન મળતી ભિન્નતા માટે શાનો જવાબદાર છે?

સાચો જવાબ: B) DNAની ન્યૂનતમ ખામીઓ

પ્રશ્ન 7: નીચેના પૈકી કયું ઉદાહરણ આનુવંશિકતાનું છે?

સાચો જવાબ: C) ચકલી ઈંડા મૂકે અને ચકલીજ ઉત્પન્ન થાય

પ્રશ્ન 8: જો એક લક્ષણ માટે બે વૈકલ્પિક કારકો હોય, તો જેમાંથી એક જ વ્યક્ત થાય છે. તેને શું કહેવાય?

સાચો જવાબ: A) પ્રભાવી જનીન

પ્રશ્ન 9: પ્રચ્છન્ન જનીનનું લક્ષણ ક્યારે વ્યક્ત થતું નથી?

સાચો જવાબ: B) જ્યારે પ્રભાવી જનીન હાજર હોય

પ્રશ્ન 10: મેન્ડલના નિયમો પર આધારિત માન્યતા કઈ છે?

સાચો જવાબ: A) માતા અને પિતા બંને સમાન પ્રમાણમાં લક્ષણ આપે છે