સજીવ પ્રજનન પદ્ધતિઓ: અલિંગી પ્રજનન અને પ્રજનન પદ્ધતિઓના ઉદાહરણ અને ફાયદાઓ | Detailed Guide in Gujarati

અલિંગી પ્રજનન (Asexual Reproduction)

પ્રકૃતિમાં જીવના વિવિધ પ્રકારો પોતાના અસ્તિત્વને જાળવી રાખવા માટે પ્રજનન પદ્ધતિઓ અપનાવે છે. આ પદ્ધતિઓ બે પ્રકારની હોય છે: અલિંગી અને સ્લિંગી પ્રજનન. અહીં આપણે અલિંગી પ્રજનનની વિસ્તૃત માહિતી વિષે ચર્ચા કરીશું, જેમાં એકલ સજીવ દ્વારા સંતાનની ઉત્પત્તિ થાય છે.

અલિંગી પ્રજનન શું છે?

અલિંગી પ્રજનન એ એવી પ્રક્રિયા છે જેમાં માત્ર એક જ પિતૃસજીવ સંલગ્ન હોય છે અને તેના દ્વારા જ સંતાન ઉત્પન્ન થાય છે. આ સંતાન સંપૂર્ણપણે પિતૃસજીવ જેવું જ હોય છે, એટલે કે તેમાં કોઈ જ નવી ભિન્નતા જોવા મળતી નથી. અલિંગી પ્રજનન સામાન્ય રીતે એકકોષી તથા કેટલાક સરળ બહુકોષી સજીવોમાં જોવા મળે છે.

અલિંગી પ્રજનનની વિવિધ પદ્ધતિઓ

1. ભાજન (Fission)

ભાજન એ એવી પદ્ધતિ છે જેમાં સજીવનો કોષ વિભાજિત થઈ નવા સજીવોની રચના કરે છે. ભાજનના મુખ્ય બે પ્રકાર છે: દ્વિભાજન અને બહુભાજન.

દ્વિભાજન (Binary Fission)

આ પદ્ધતિમાં એકકોષીય સજીવ પોતાનું કોષકેન્દ્ર અને કોષરસને બે ભાગમાં વિભાજિત કરે છે. દરેક ભાગ પછી એક સ્વતંત્ર સજીવ તરીકે વિકસે છે.

ઉદાહરણ: અમીબા, પેરામિશિયમ

બહુભાજન (Multiple Fission)

આ પદ્ધતિમાં સજીવ પહેલાં ઘણાં નકલી કોષો બનાવે છે અને પછી એકસાથે ઘણા નવા સજીવો ઉત્પન્ન થાય છે.

ઉદાહરણ: પ્લાઝમોડિયમ (મેલેરિયાનું પરોપજવી)

2. અવખંડન (Fragmentation)

અલિંગી પ્રજનનની પદ્ધતિઓમાં અવખંડન એ બહુસારલ કોષીય શાકિય અથવા જલજીવ સજીવોમાં જોવા મળે છે. જયારે સજીવના શરીરનો એક ભાગ અલગ થઈ જાય અને તે ભાગ નવો સજીવ બને ત્યારે તેને અવખંડન કહે છે.

ઉદાહરણ: સ્પાયરોગાયરા

3. પુનર્જનન (Regeneration)

પુનર્જનન એ એવી પ્રક્રિયા છે જેમાં એક સજીવનો ભાગ અલગ થવાથી તે ભાગમાંથી નવો પુર્ણ સજીવ ઉત્પન્ન થાય છે. આ પ્રક્રિયા સામાન્ય રીતે ઘણા સરળ જીવોમાં જોવા મળે છે અને તેમાં ખાસ પ્રકારના પુનર્જનન કોષો ભાગ લેશે છે.

ઉદાહરણ: પ્લેનેરિયા, હાઈડ્રા

4. કલિકાસર્જન (Budding)

આ પદ્ધતિમાં પિતૃસજીવના શરીર પર એક નાનો ઊપસેલો ભાગ (કલિકા) ઉદ્ભવે છે જે વૃદ્ધિ પામી નવા સજીવમાં ફેરવાય છે. કલિકા પુર્ણ રીતે વિકસી પિતૃસજીવથી અલગ થઈ જાય છે.

ઉદાહરણ: હાઈડ્રા, ઈસ્ટ ફૂગ

5. વાનસ્પતિક પ્રજનન (Vegetative Propagation)

આ પદ્ધતિમાં વનસ્પતિના કોઈ ખાસ અંગમાંથી (મૂળ, પર્ણ કે પ્રકાંડ) નવો છોડ ઊગે છે. આ પદ્ધતિ ખેતી અને બાગાયતીમાં ખૂબ ઉપયોગી છે.

ઉદાહરણ: ગુલાબ (દાબકલમ), દ્રાક્ષ (આરોપણ), કેળા, પાનફૂટી (પર્ણકલિકાઓ)

6. બીજાણુ નિર્માણ (Spore Formation)

ફૂગમાં જોવા મળતી આ પદ્ધતિમાં બીજાણુધાનીમાં બીજાણુ બને છે. જ્યારે પરિસ્થિતિ અનુકૂળ હોય ત્યારે આ બીજાણુઓ નવો સજીવ બનાવે છે.

ઉદાહરણ: રાઈઝોપસ

પેશી સંવર્ધન (Tissue Culture)

આ આધુનિક પદ્ધતિમાં વનસ્પતિના પેશીજમાંથી કૃત્રિમ પોષક માધ્યમમાં નવા છોડ વિકસાવવામાં આવે છે. તેને ટિસ્યૂ કલ્ચર કહે છે.

ફાયદા:

• વધુ પ્રમાણમાં નવા છોડ ઝડપથી મળે
• અનુકૂળ લક્ષણો ધરાવતા છોડની નકલ

આ રીતે અલિંગી પ્રજનનની દરેક પદ્ધતિઓ તેમની પોતાની વિશેષતાઓ અને ઉદાહરણો સાથે વિજ્ઞાનમાં મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવે છે. આ પદ્ધતિઓનો ઊંડો અભ્યાસ સજીવોની વૃદ્ધિ અને વિકાસની પ્રક્રિયાને સમજવામાં મદદરૂપ થાય છે.

1. નીચેના પૈકી કઈ પ્રજનન પદ્ધતિમાં માત્ર એક જ પિતૃસજીવ સંતતિ ઉત્પન્ન કરે છે?

સાચો જવાબ: અલિંગી પ્રજનન

2. અમીબા કઈ પ્રકારના ભાજન દ્વારા પ્રજનન કરે છે?

સાચો જવાબ: દ્વિભાજન

3. રાઈઝોપસ કઈ પદ્ધતિથી પ્રજનન કરે છે?

સાચો જવાબ: બીજાણુ નિર્માણ

4. નીચેના પૈકી કઈ પદ્ધતિમાં નાનો ભાગ (કલિકા) ઉગીને નવા સજીવમાં ફેરવે છે?

સાચો જવાબ: કલિકાસર્જન

5. પ્લાઝમોડિયમમાં કઈ રીતે સંખ્યાબંધ સંતતિ ઉત્પન્ન થાય છે?

સાચો જવાબ: બહુભાજન

6. સ્પાયરોગાયરા કઈ પદ્ધતિથી નવાં સજીવો ઉત્પન્ન કરે છે?

સાચો જવાબ: અવખંડન

7. હાઇડ્રા અને પ્લેનેરિયા જેવા પ્રાણીઓમાં કઈ પદ્ધતિથી સંતતિ ઉત્પન્ન થાય છે?

સાચો જવાબ: પુનર્જનન

8. નીચેના પૈકી કઈ પદ્ધતિ કૃષિ ક્ષેત્રે શેરડી અથવા દ્રાક્ષ જેવી વનસ્પતિઓ ઉગાડવા ઉપયોગી છે?

સાચો જવાબ: વાનસ્પતિક પ્રજનન

9. રાઈઝોપસમાં કઈ રચનાથી બીજાણુ બનાવાય છે?

સાચો જવાબ: બીજાણુધાની

10. પેશી સંવર્ધન તકનિકમાં શું કરવામાં આવે છે?

સાચો જવાબ: કોષોને કૃત્રિમ પોષક માધ્યમમાં ઉછેરવામાં આવે છે